Pripremio: Mensur Zukorlić
Osmanlijska kultura ostavila je neizbrisiv i trajan pečat na jezik i književnu tradiciju naroda bivše jugoslavije koji u svom svakodnevnom govoru upotrebljavljaju usvojenice iz orijentalnih jezika (turskog, arapskog i persiskog), a da toga nisu ni svesni.
Ono što je karakteristično za podneblje Balkana je da su narodi u velikoj meri zadržali turcizme u govoru, pa ih, uprkos uticajima drugih jezika i promenama u sopstvenim, i danas upotrebljavaju.
Najveći broj turcizama u bosanskom, srpskom, albanskom, crnogorskom, makedonsko i hrvatskom jeziku potiče iz perioda više-vekovne turske vladavine na našim prostorima. Povlačenjem turske vlasti sa Balkana, turcizmi nisu u potpunosti nestali. Veliki broj je nastavio da živi u bosanskom, srpskom, albanskom, crnogorskom, makedonsko i hrvatskom jeziku ; negde oko 3 000 (A. Škaljić)
Turcizmi su prisutni u govornom jeziku, narodnom stvaralaštvu, savremenoj književnosti. Zato je proučavanje turcizama u ovim jezicima kao i književnoj tradiciji veoma važno. Turcizmima u bosanskom, srpskom, albanskom, crnogorskom, makedonskom i hrvatskom jeziku posvećeno je do sada više radova. Obrađeno je i objašnjeno nekoliko hiljada turcizama. Rečnik Vuka Karadžića iz 1818. predstavlja početak interesovanja za ovaj leksički sloj. Od Vuka do danas objavljeno je nekoliko rečnika, specijalizovanih priručnika i monografija o turcizmima. Vrlo studiozan i detaljan pregled radova o turcizmima daje (Snežana Petrović 1993) u opisnoj bibliografiji Istorijat i stanje proučavanja turcizama u srpskohrvatskom jeziku.
Godine 1884. izlazi rečnik pod nazivom Turske i druge istočanske reči u našem jeziku Đorđa Popovića-Daničara, prvi veći i ozbiljniji rečnik turcizama kod nas. Rečnik sadrži oko 6 000 reči, sa značenjem i etimologijom svake reči. Za svaku reč dat je etimon iz jezika iz koga potiče, bez turskog posredničkog oblika. Koristan i nezaobilazan izvor za proučavanje turcizama jeste i Elezovićev rečnik, objavljen u Srpskom dijalektološkom zborniku 1932. i 1935. godine, pod nazivom Rečnik kosovsko-metohijskog dijalekta. Iako je dijalekatski rečnik, u njemu nalazimo veliki broj turcizama. I Elezović za svaki turcizam navodi izvorni etimon bez posredničke turske reči.
Dušan Marjanović, naučni saradnik Instituta za srpski jezik Srpske kraljevske akademije, sastavio je početkom tridesetih
godina prošlog veka zbirku turcizama sa oko 5 000 reči pod naslovom Turske reči u našem jeziku. Marjanović za svaki turcizam daje tursku reč pisanu originalnom turskom latinicom, bez dublje etimologije, potom navodi značenje i primere iz literature. Rečnik je ostao u rukopisu, u biblioteci Instituta za srpski jezik SANU, ali je značajan izvor za proučavanje turcizama.
Godine 1957. izlazi rečnik Abdulaha Škaljića u dva toma pod naslovom Turcizmi u narodnom govoru i narodnoj književnosti Bosne i Hercegovine, a 1965. pojavljuje se prvo štampano izdanje pod naslovom Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku Rečnik sadrži 8 742 reči. Ovaj rečnik, po mišljenju mnogih leksikologa, do danas ostaje najpouzdaniji izvor za proučavanje turcizama u bosanskom, srpskom, crnogorskom i hrvatskom jeziku. Do danas je doživeo osam izdanja.
Proučavanje turcizama u južno slovenskim jezicima je ozbiljan i zahtevan posao. U turski leksički fond Peco ubraja izvedenice sa turskom osnovom, ali ne i izvedenice sa domaćom osnovom, a turskim sufiksom (Peco, 1987: 89). Ovu drugu grupu reči Škaljić naziva hibridnim rečima (Škaljić, 1989: 45), a Radić u svom radu Turski sufiksi u srpskom jeziku hibridnim rečima posvećuje posebno poglavlje (Radić, 2001: 131-141).
Turcizmi u jeziku pisaca bili su čest predmet istraživanja,
više onih iz Bosne i Hercegovine nego iz Srbije (Petrović, 1993: 114). Broj turcizama u jednom književnom delu zavisi od više činilaca: vrste književnog dela, tematike, porekla pisca i sl. (Peco, 1981: 118). S tim u vezi, neizbežno se nameće istraživanje turcizama u govor nroda Sandžaka,
Sticajem istorijskih okolnosti u sandžačkom govoru ušao je veliki broj turcizama. Turski uticaj bio je vidljiv u svim domenima života. Sa turskim načinom života u govor Sandžaka ulazile su i turske reči. Jastuk, jorgan, šećer, kašika, džezva, tepsija, čarape, avlija, kapija, bašča, kaldrma, fildžan, jogurt, čorba, čaršav, papuče…
